About Me

Saturday, 7 July 2012

MANGBATNA' NI - 7.7.97


Lest we forget

Thilhoih, thilsia, tuahsia, tuahphatna leh ngeina louh deuh a thil ahong om hun, ahonpi (group) deuh, ahihkeh, nam leh khua in atuahni, deihhuai pen hi kei mahleh, khangthu (history) khat ahi maimah hi. Huchih hun in leng, ana theikha, ana thuak kha tuamtuam te’n thuakdan, theihdan leh palkhak dan akibang kim hetkei hi. Ken leng Singngat khua adia hun mial pen (the darkest period) ahi zou phial dia aw, ka chih, July 7, 1997 (7.7.97) a Singngat khua a thiltung kana tuahkhak leh chiamtehte tamlou ka lui khe nuam hi.

Nidang toh leng kilamdanna tuan a gen di om lou in, July 7, 1997 hong tung hi. Unau melhaihni’ lungzinhuai i gam un atuah kum June 24, 1997 akipat in nekzonna leh siamsin’ inn te’n atuak diak uhi. Tua ni akipat in lou khou ngam kuamah a om nawn kei phial hi. Himahleh, nek-le-taak leh meh di mahmah a om nawnlou man in, July 7, 1997 zing ann nek zoh, dak 7 khawng hi ven, nupi leh numei hon hunkhop lou a meh paw din lou akuan vek sim uhi. Nek di omlouh ziak mah ahi dia, lauh ziaka leng hithei tuanlou diing ahihman in, tua zingkal in Pa Lutkhogin leh atapa Mangmuan (Mangzamuan) sakol a vanpua zuak din Munpi/Tonglon lam manawh, kuan hak deuh uh le ahi dia, ana lambun (ambush) ua, aman ua, Mangmuan mulkimhuaitak in that uhi. Himahleh, A'Pa bangchi dan hiam in ana taisuah thei zenzen hi.

Hiai hun in, khosung ah Village Defence Committee/Force kiphuan hi ven, ka Pa C-in-C in akoih uhi. Pa Pauthuam (RIP) leng Adviser hiam hi in ka thei hi. Anitak khawnga CID report za sim hiauhiau uh ahi dia; tua zingkal baihtak in meeting anei uhi. Kei ahihleh, ziingtuung akipat in thau bawl in ka buai den hi. Defence te meeting zou in, ka Pa toh Pa Pautuam ka inn uah hong pai ua (dak 8 ginma deuh hi’n ka thei) ann ane uhi. Kihoulim kawmkawm in, panlak didan bangbang hiam gen uh hi ngei din ka ging, ken bel kaza kei na a; innkong a om ka hihman in.

Huchia ka Pate’n ann nekhin manlou deuh in, thau khatvei hong ging pok hi. Agindan akipat in puaktamte chih akithei hi. Huchi’n, hong kihawt suk dutdut mai hi. Ka pate le taipawt kawm in, "taipawt un kon chih ma kuamah ana taipawt kei un", hon chi zualzual hi. Amau lawi kihou dan om ahi ngei dia, ka pa’n EBCC Biakinn azuan ngal a, Pa Pautuam in a inn ua numei kia omte enkhe di’n a innlam uh zuan hi. Himahleh, Pa Pauthuam te innlam malmate hong kipatna lam ahih man in, taisuah thei nawnlou in, melmate khut ah sihna ana tuak uhi, atanu Ruati toh. Ka pa leng, inn a hong pai a, taipawt ta un, hong chi man di ahi nawn ta kei. Biakinn tunga paungaihna kithuah ah, hong kikou kou mawk hi. A omdan bel, galvan khatle nei lou a, paungaihna leh mipi thawm a New Lamka te’n melma te hawldalh zou uh, chih thu om pen meilet tinten uh ahi hi. Himahleh, amau gintak abang ta kei ve! A pau semsem leh, thau ging ngaih semsem abang hi.

Kou leng inn a ka UNiang toh kei toh, ka nau Mangpi leh Biaknu (anau tegel bel neu lai mahmah uh) toh inn ah ka om nilouh uhi. Ka Uhau te naungek ka U’ don dia hon koih uh, anu leh ka Nu leh Ka UChing meh la dia lou kuan ahihman un. Ka nau Thathang (RIP) ahihleh, ann ne zou, duty di, chin apawt hi. Koi lak tunga, chih ka thei kei uhi. Kei leng inn hong kat ging zuazua tak in, chimawh kisa gop in, taipawt ni uh, gamlak a kibu ni uh, ka chih chiangin ka Uniang in “I Pa’n pawt khia un kon chihma nana pawtlouh di uh ahi” hon chi, achi hi. Innsung ah inn kikalh khum in ka om nilouh uhi. Thum din hon sawl a, a thum thei taktak ka om tuankei uhi. Toupa… ka chih pat chiang un abei zel hi. Tuanglai khawnga kaboh zel uhi. Thau ging lah angaih mahmah ngal a!

Bethel veng leh Station veng khanglam inn kangta ahi ngei dia, Pa Lianmang’ tanu Lianthangpui (hi’n ka thei) liing leh nak thethu in kong hong din hong ngen a, kava hong hi. Lauh-chihtak-in-alau pepep a, “ka inn uh kaangta…” achi hi. Mi akap lum uh hia, chi a i dot leh, “theilou…. theilou… huai dai (fence) lak ah sisan baang khawng ka mu", hon chi hi. Baangvang a ka et guk leh, Bethel veng, field (public group) gei lak khawng inn kaang ka galmuh hi. Thau ging lah atawp tuan kei. Biakinn a paungaihna a paute lah adai tuan kei. Pa Daigouthang (sepaih pension) in paungaihna zang in sepaihte vaipau in sam nilouh hi. Mahleh, sepaihte hong pai tuanlou! A camp (HQ veng) apat in thau apawng kap ringot uhi. Pa Daigou bel melmate singtang thau toh va nang, ana kapliam kha ua Biakinn a taitung ahi hi. Damzou in asi hi.

Atawp-akhong in hithei nawn mahmah kei, tai pawt ni, chi in, ka inn uh ka pawt san ta uhi. Ka innsak lam uh, mual om hiven, ka tai touh dek chiang un mun saanglam zotlouh di, chi thu hong gen zel uhi. Huchi’n, Hanmual nai lam zuan in ka tai uhi. Zouveng (tua simveng) lam zuan suk in, Roman Catholics Biakinn nung ah ka tai ua, nidang a Pa Nangta in Orphanage Home abawl na lam ah, gamlak ah ka kibu uhi. Mi tamtak ka pha ua, guamkuak khawnga tu pawl toh ka kidaih zeen uhi. Kuamah pau ngam a om kei. Dai khipkhep. Thauging lah bei tuanlou, innkang ging zuapzuap lah bei tuanlou.

Mi dai khipkhep a a om lai un, ka nau don uh hong kap khe lai zang hi. Kah chihtak in hong kap hi. Nawi ngawl nailou ahihman in, gilkial ahi pen mai. Ka kibukpih te un lah hon sal gaga zawmah uh, eilah kipau ngamlou. Kap sak nawn kei un, hong kichi den uhi. “Meklum suk un” chih aw ging bang le kaza hi. Kisuanlah huai mahmah. Alau ngen. Melmate’n ka thawm uh azak khak di uh lau ngen ka hi uhi. Atawp in, ka Uniang inle nuam asa nawn kei a, “Siam, va pai mai inla’n, i inn uh akat nai kei leh, Uhau te’ inn (ka inn kiang uh hi ven) a, tuitheibul gei a, tautung a nawi kibawlsa om di, vala ve” hon chi hi. Hiai hun tak in thauging ngaihsaan hi'n ka thei. Ka lau gusim na a, ka kuan angai hi.

Nawi la din ka kuan ta hi. Nala guam leh munniam te ka tawn a. Lampi ka suahkhiak tak in, Bethel veng (field lam) ka et leh ana kaang khinvekta hi. Meikhu vantung lam ah zam tou ngoingoi hi. Thau lah ging zozot. Ka veng uh ka tun un, ka inn uh ka etleh ana kang kei hi. Khoubang lam naih in ka taisuk tonton hi. Thau ging ngaihtuam khawng a om chiangin ka kun suk zel hi. Nawi kava la a, ka tai kik nawn vengveng hi. Ka kibukna mun uh ka tunkik nawn chiang in, naungek akap tawp nai tuan kei hi. Huchi in, nawi ka piak uhleh, abak-in-abak thoh loplop zozen hi. Huchi’n akap nawn kei vengveng hi.

Bangtan hiam ka kibuk zoh nung un, thau ging hong dai hiaihiai ta hi. Huchin, Paungaihna a kapa hong kikou khe nawn a. Kibukna apat paikhe ta diing; melmate paikik ta uh; luang bangzah phot angai dia chih ithei nai kei; Pasal te hong paikhawm un, khawng hong chi zawmah hi. Huchin, kabukna ua pat in ka pawtkhe ta uhi. Vangphat huaitak in ka inn uh ana kaang kei hi. Banah, kou innkuan apat asi leh liam ka om kei uhi. Ka nua Thathang toh ka pa Biakinn a bittak in a om ua, ka Nu toh UChing lou kuan leng bangmah achi kei uhi.

Kibukna apan ka pawt in inn sung ka lut nawn tuan kei. Kintak in field lam ka manawh hi. Ka lawmpa Liansonmang (Govt. School sak a teeng) trench kibawl sung sisan toh ana nak hithit hi. Agawl leh liang kikal lakah thau in akap paisuak uhi. Vang suak achi ua, kenbel ka en ngam kei zawmah hi. Huchin, pawl khat in puan in zawng suk ua Pa Zarual te inn a kikoih uhi. First Aid piak theihtheih a pia uhi. Asaklam ah UPaul-i luang a om a, asak lam deuh lampi gei gamlak ah Mangmuan luang (etngam huailou) ana om nawn hi.

Biakinn a paungaihna in asite min hong puang zelzel uhi. Khasiat theih leng ahi nawn ta kei. YPA Hall ah kanglum Takvom hong galtaite mi 5 bang leng a om uhi. Nitaklam khomui kuan tan in Bazaar buk ah luang 18 kilum sak mai hi. Hiaite et ahaksa tel mai…. Manglam hihenla’n khanglou ta leng a uthuai mahmah! Ki pasal sak in kah himhim kana sawm kei. Mahleh, Pastor V Jamkhanthang, DS, EBCC in luang 18 te ma a, kap keuhkeuh kawma thumna hon nei a, ka chimul athou a, ka khitui khamzoh vuallouh in hong luang khia hi.

Anitak zaw ihmut theih chii ahi kei. Inn kangloute leng inn a giak ngam kuamah a om ta kei. Biakinn leh building inn te kia akinaih mai hi. Hiai ni Mangbatna Ni ahi. Hiai Zan mangbatna’ Zan ahi.

Hichi bang mangbatna khovel ah om nawn mawngmawng kei leh, chih ka deih tel mai! Hiai thuakgimnate akipan in kituak dialdial a hinkhua zat anopdan leh amanphatdan theihthak in om henla’n, chi-le-kuang; pau-le-ham; nam-le-zat kal ah kitheihsiamna; kituaktak a hinkhawm dialdialna igam uah hongtung leh, chih ka thumna ahi.

Live and let live!

_______________
Hiai ni a sihna anatuakte hiai anuai abang ahi:

Mr V Pauthuam (50) s/o V Routhuam
Ms Ruati (22) d/o V Pauthuam
Mr B Chinzanang (46) s/o Luaizakham
Mr Thangbiaksang (18) s.o Neihlian
Ms Biaklalpaul (25) d/o Ngulkhothawn
Mr Tualzamuan (20) s/o Thangzachin
Mr Paulunlal (17) s/o Damkhanthang
Mr Thangkhansuan (28) s/o Pastor Nengkhogin
Mr Daigouthang (47) s/o Chinthawng
Mr Mangzamuan (18) s/o Lutkhogin
Ms Niangluan (25) w/o Khawlza-awn
Mr Khamkhopau (70) s/o Ngulzam
Mr Khamzadal (84) s/o Chindai
Mr Nengkhopau (42) s/o Pumgin (Takvom)
Mr Luangin (60) s/o Vungsiam (Takvom)
Mr Zamkhochin (50) s/o Khamzathawng (Takvom)
Mr Pumsuanlal (5) s/o Zamkhochin (Takvom)
Mr Suanbiaksang (2) s/o Luanzakham (Takvom)

Friday, 11 May 2012

5 Things Parents Shouldn't Say to Their Kids


By Charlene Prince Birkeland, Team Mom | Team Mom – Tue 1 May, 2012 1:47 AM IST

It's no secret that parents should pay attention to how they communicate with their children. Even tiger moms and parents following the French style of raising children could agree that what we say to our kids -- and how we say it -- matters. Tiger moms and French parents get the results they want largely because of what they say. But besides using words to get kids to do what they want, how moms and dads communicate with their kids directly impacts the parent-child relationship long term. And it's the simple statements parents make, usually in a moment of frustration with their young children, which can cause the most damage later on.

"Words hurt and they can't be taken back, so be careful" says Debbie Pincus, a therapist, parenting coach and author of "The Calm Parent: AM & PM." Team Mom on Shine asked Pincus and other parenting experts about the most common phrases that moms and dads say to young kids in the midst of parental panic. Don't feel bad if you've said them -- most parents have! "We're human. Our lives are crazy and sometimes we don't give ourselves time to pause and think," she says. "We don't want to be so careful that we're not authentic. We're real. Be passionate with your kids, be real, say what's on your mind. Say it passionately. Just be conscious and responsible, no matter who we talk to." Pincus adds that calm is contagious and better things come out of our mouths when we stop ourselves from reacting in the moment. 

The bottom line is that as parents, we're teaching our kids how we want them to behave in similar situations; modeling the desired behavior is key. Check out what Pincus and others had to say about five things parents shouldn't say to kids--and how to turn a moment of frustration into a positive life lesson. 

"I don't care." 
Little kids love to share details...of their playground conversations with friends, of the cloud formation they think looks like a sea serpent, of why they squeezed an entire tube of toothpaste into the bathtub. And sometimes? Parents just don't want to hear the specifics. But beware of saying "I don't care!" because you're cutting off communication with your child and saying that something important to him or her isn't so important to you. "Most parents have a difficult time once children reach the adolescent stages and complain that their teens are not communicative with them. Well, the question must be asked then, 'How has the parent-child communication been nurtured throughout the child's life?'" says Melinda Garcia, a licensed clinical social worker with ESCAPE Family Resource Center in Houston. "The process of parent-child communication must evolve positively over the years. There's an unspoken trust that occurs when communication is nurtured." Try this: Garcia recommends that parents let the child know an issue can be discussed later, perhaps at a better time when the parent is more focused. She stresses, however, that parents must follow through. "Don't let the day end without addressing your child's need to share with you."

"Act your age!" 
Your daughter is seven years old but you think she's acting like she's three...and you tell her so. Pincus says this common reaction is less about the child's behavior and all about the parent trying to manage his or her own frustration. The child may, in fact, be acting their age. "It's just not working out for the parent," she says. "It makes us feel better in the moment." The result? Kids hear their parents criticizing them at a time when they, as children, are having trouble and perhaps need some help gaining control. Try this: Says Pincus, "When you are stirred up, just take that pause. Come up with an effective response instead of a reaction. Most of what we do is a knee-jerk reaction. That pause helps to get that adrenaline down so you can get the thinking part of your brain working instead of the emotional part of the brain." 

"Say you're sorry!" 
Your preschooler takes a toy from another child and makes him or her cry. You instantly tell your child to say sorry for his or her actions. You're trying to teach your child to be compassionate, which is a laudable goal. But "forcing a child to apologize does not teach a child social skills," says Bill Corbett, a parent educator, author, and producer/host of the parenting TV show "Creating Cooperative Kids." Young children don't automatically understand why they have to apologize. Corbett says that if parent forces a child to say they are sorry, "it could delay the child's natural acceptance" of apologizing. Try this: Apologize to the child for your kid as a way to model the behavior you're trying to encourage. And make sure that when you're in situations where an apology is warranted, you deliver it just as easily. 

"Don't you get it?" 
You've taught your kid how to catch a baseball five times over. Or how to add and subtract fractions. But when your child shows signs that it's not clicking for him or her, you hastily ask, "Don't you get it?" Learning specialist and author Jill Lauren tells Team Mom on Shine that this comment is degrading. "If the child 'got it,' which he desperately wants to do in order to please his parent, it would be clear. Implicit in a 'don't you get it' comment are the judgments of 'Why don't you get it?' followed by 'What's wrong with you for not getting it?' While a parent may not mean to send those messages, that is the message the child receives." Try this: Take a break. If you're stuck on how to teach your child something, step away. Return to the "lesson" when you're ready to try again, perhaps after researching alternative approaches to teaching whatever it is your child is trying to learn. 

"I'm going to leave without you!" 
Your kid refuses to leave the toy store or a park and you are going to be late for an appointment. So you issue an ultimatum sure to freak your child out: "I'm going to leave without you!" For young kids, fear of parental abandonment is very real. But what happens when your threat doesn't work? "The biggest problem is that we want our kids to believe what we say. For a whole host of reasons, we need our kids to believe us. If you want them to believe what we say is true, we cannot say something that is patently false," says Deborah Gilboa, a family doctor, parenting speaker, and mom of four boys. The result is that the child quickly learns that mom or dad makes empty threats. "Parents say it because they don't know what else to do...it's a bad idea," says Dr. Gilboa: "You need to strive not to make empty threats. If you plant a flag, you have to defend it...say what you mean and follow through." Try this: Don't tell your kids you're going to leave without them. Instead, plan ahead. Chances are high that you've seen your child behave this way before. You know what will trigger a tantrum. What will you say if your child throws a fit or refuses to leave? "It's okay to identify unacceptable behavior," says Dr. Gilboa. "You can tell them it's not acceptable but you have to motivate them with a consequence that you can carry out."


Thursday, 19 April 2012

TUI - SINGNGAT SIKTUI


Uang lua le ahi khol kei dia, khotheih tuung akipat Singngat khua ah tuihak chih ahi deuh reng hi. “Tuinuam” chih thumal mahmah leng Singngat khua adia zat theihlouh leh theihphaak louh ahi sim maimah hi. Tui ichih lah khovel a hinna, khosakna, tenna dia poimoh penpen te laka khat; khua nuam leh nuamlou tehna khat leng ahi hi. Tuinek kiningching ahihtheihna dingin solkar in leng avangkim in pan la zel thou sam eive maw!

Phualpi Solkar a Home Ministry nuai a Malsak bialte puahna di liauliau a kibawl M/o Development of North Eastern Region (DoNER) in 2009-2010 adin Manipur a khua bangzah hiam adin NLCPR nuai ah Augmentation of Water Supply project guan-galh ua, huai ah i khua uh leng tel kha hi. Delhi pansan ZMW kichi pawlte’n DoNER te kianga RTI Act, 2005 tungtawn a dotna abawlna uah, i khua ua dia dangka 2.05 crore piak in om a, tua nnasep (project) pen kum 3 sunga zoh ngeingei ding (hb: July 2011) chi in DoNER in dawnna pia hi. Banah, Manipur Govt kiangah leng nasep patpah ahihtheihna dingin 2009-2010 in lakh 64 pekhe (released) khinta uhi.

Huchi in, 2010 kumtawp lam in Manipur in Contractor te kiangah work order pekhe ta ua, 2011 kumbul lak in nasep panta uhi. Singngat ZYA & ZSF in naktak in hiai nna enkai ua, engineer (AE) te geel dan bangtaka bawl din leng hilh uhi. Amau mahmah in leng tuichinna dia adanna bawl ua sik (iron) akiphan tanpha va en ua, ahoih theih bang pen a bawl din in leng avangkim in thuzak zeel uhi.

Tua bangkal ah, vomkaw lui a tuichinna bawl zou panphet chih dingin tui in phuse pah mawk hi. Alamdang mahmah ahihleh, sik (iron) mu di omlou mawk; khuttal saanga neuzaw phial di 2 hiam chihlouh ngal (koilak ah, sik kiphan muh di omlou; tui hat lua tuahmang ahih ngal kei leh). Cement leh leingoi toh suangmuat leh lei kihel asunga kisu det lel hileh kilawm hi. Amun mahmah ah va en le chiang zawsem in muh theih diing. Muanmoh theih thilkhat ahihleh, I pawlpi heutute un a en zoh nung ua dokkhe nawn uh hi maithei dan ahi. 

Khosung mipi te adia kum 15 daih diinga project ahi zawmah hi. Khosung mite hatna leh hauhsakna teng toh, ikho tuinek di uh bawl sawm in; sum bang dong ta le hang leng lakh 1 le ngah haksa sa di ihihman un, solkar hauhsakna zarzou thei dia I om lai ua, hichi bang leltak a bawl leh a sum zat bei ahih mawk diing pammaih kia hilou in puaknat huai mahmah hi. Contractor te mahmah in leng ahon ngaih poimoh teitei uh deih huai hi. ZYA/ZSF heutute’n leng pan ahon lak touh lai ngei uh leng I lam-en a, mipi’n amaute kithuahpih dia kiman hoih diing hi.

Tuamah bangin, ahoihlou Hoihlou chi ngam, avom chuh avom ahi mai hi. Mimal kal le hilou a, Khosung mipi te khemthoh pen dohzoh gige bang leng ahoih pen ahi gige kei diing. Khosung mite thu-khat a lungkhawm in, kithutuak in, pankhawm peuhle thil piang theilou diing vaang mahmah kha diing hi.

Singngat siktui – na lalgam hong tung hen!!

[Published in “Tuailai Aw”, Singngat Local Weekly Newspaper]

Singngat a Nikhat hun kizat dan


Vangkhua ngaina lou a om kei di. Ka chi zel hi. Ngaina lou a om zenzen lehle, ken ka ngaihnat luat ziak a ka chih hi henla'n. Nekzonna ziakin muntuam-gamtuam a om in, kol-le-vai te lak ah sem in, nekzong mah leng, suti sau ka neih chiangin innlam pai ka lunggulh gige hi. Tukum in leng innlam ka pai hi. Singngat khua ah ka om a. Ka vak a. Nuam kasa mahmah hi.

Ziinglam dak 3 khawng ahi mai dia, ak masa hong khuang cherchur hi. Anihna hong khuang a, huchi in a thumna hong khuang a, huchi in thoh a hong hun ta. Hausapi Vum akipan in zing ninou hong suak a, hon taan singseng hi. Siamtu siamte mah in khua hih kilawm zel hi veh aw. 

Tamtak, a thou masa sa te Biakinn ah devotion in thumna nei diing in kuan ua; papi (pasal) te bel inn a kik nawn sese lou in Hotel ah ziing singpi delh in vak suak ngal uhi. Bus horn hong ging nawn popo a, Bazar lai husa hong ngaih mahmah hi. Khualzinte bus deihte khomite saang mah in khokiim khuate atam zaw gige thei phial uhi.

A lamdang nawn mahmah khat ahihleh, nidang bang in zingkhang a tui delh a bel ging bombom sekte zaak di atawm mahmah ta. Tua saangin Mahindra Pick-up gari 2 veng tuamtuam ah taikual vialvial hi. Huaite'n anung kuang ah Sintex lian huntawk 3 leh Generator 1 pua uhi. Tui zuak ahi maimah hi. Khosakna nuam zaw deuhte'n tua tui litre 500 Rs. 170 khawng in lei zel uhi. Huchih ziak tak in, khosakna haksa zualte adin lui ah tui ana kiningching zaw dawm hi.

Zing dak 7 hong pel tou a, atam zaw in zing-ann ne ta uhi. Ann ne zou, Second Trip Bus ngak leh kuva hai in bazar phei hong luun zual hi. Khenkhatte (atam zaw) nasep form a kivan in, bus hong tung phei newspaper (Lamka Post leh Manipur Express) sim in dawr kong a atu khiukheu uhi. Bus apai zoh chiangin bazar ah mi muh diing atawm mahmah ta hi. 

Second Trip Bus in Haijang, Sumchinvum leh New Laijang khua a school naupang hunkhop a puak te toh, khosung naupang te toh, tua hun laitak in siamsin naupangte a school chiat uh azuan diamdiam uhi. Khua lum sim ta ahihman in, dawr a barap lei leh tawp kawm in school lam azuan ta uhi.

Dak 9 tan in kholai a mi pawng vak muh diing avak mahmah hi. dawr kaite atu likliak uhi. Dak 10 lak khawng hong ging tou a, dawr tamzaw akikhak ta hi. Dak 12 tan khawng. Mi omlou chi a dawr khak himahle uh Singngat khua mun poimohtak ahih ziak in, mikhual khosung hong tawn te thil lei diing om zeuhzeuh te aguk buai thei sim mahmah di un ka um hi.

Nidang toh teh in, tulai in Singngat khua ah kiloh na'ng a tam mahmah hi. Inn bawl, Job Card kuan, lou kuan, chihte atam thei mahmah uhi. Tuabang kal ah, food crop chiing atawm mahmah ua, cash crop lam hahbawl zaw un ka mu hi. Lou a hai piangte zuak tawmtawm di lam api bawl zawk ziak un, inn chih a buhbuk muh diing a vaang mahmah. 

Singngat a athanuam thei mahmah ua, huaiziak mah in nidang saangin nektak zonna ah khantouh zaw un ka mu hi. Gari (bolero, bike, activa, etc) nei a pung mahmah hi. School ah admission/tuition fee aba nidang toh teh in a tawm mahmah, kichi hi. Himahleh, laisimna lam awlmoh taktak na aki nei thei taktak nai kei. Athu kia a awlmoh ahi lailai thou hi.

Nitaklam dak 4 hong peel ta a, vaikuante'n innlam zuan kik siausiau nawn ta uhi. Ann aki ne baih thei mahmah a, ann nek zoh chuh inn a om hithiat a om thei nai tuan kei. Kholai a hong luun nawn pan ta. Nitak Bus nihte kho mial ma ngen in tungta hi. Naupang kholai vak aki helh tuah zelzul nawn uhi. Khua hong mui a, mial lam hong ma nawh nawn ta. Pai kawmkawm a lasa zak di a om nilouh a, bang chi dan hiam ichih leh, a mobile phone ua pat la ngai ahi lel tak uhi. 

BSNL kia om ahihman in, network ahoih vaang mahmah hi. Electric hoih pai lua ahihman in, battery a full hoih thei mahmah hi. La sawtpi ngai lele charging di buaihuai lua in a om kei. Hiai chiah ahi Lamka leh Imphal te hon phak louhnate laka khat. Tape recorder muh di a om nawn kei a, TV leh DVD player nei apung mahmah. Computer nei leng bangzah hiam a om a, internet access thei kei mahle uh, meeting sapna lai chihte vel computer printed ngen hita hi.

Khua hong mial taktak ta a, nidang bang in lampi kisawi lak a pai; ahihkeh, lei zui hi awmtak a pai doidoi muhte a om lailai. Mi theihlouh khak lau abang uhi. Himahleh, nidang bang zeen a night show chihte a om mang kei vanglak. Nitak kikhop chih athang a, banah, lazil chih leng abei kei. Tuabang kal ah, gamkaang chih bang a om thei zeuhzeuh lai hi. Gamkaang phel in nitak khat ka diang dok kha lingleng hi! 

Huchi in, nitak dak 6/6:30 hong ging ta, dawr kihong muh di a om kei; inn toh kithuahte chihlouh ngal. Nitak dak 7 laka vanlei din kuan le thawnkik angai diing. Zan dak 10 ichih khawng zaw ngak zou vual di ahi kei maimah ve. Electric vak hoih in khosung anuam tuan sak mahmah hi. Electric thahatna zanga nasep theihna chi tuamtuam pankhiak in a om a, electric zanga Sing-nawtna, Sing-atna, leh machine zang a thil hihna bangzah hiam muh diing omte'n hong luntmuang sak mahmah mawk hi.

Nitak dak 8 khawng zaw lup hun ahi ta. Hichi dan limliam ahi, Singngat a Nikhat hun zat dan taangpi. Hiai a repeat ahi tou zel ngal a....

Wednesday, 25 January 2012

Suangtuahna: Manipur Election, 2012

[Zomi te omna biala Palai diing telna ate kia huamsak deuh ahi]


Election hun hi nawnta. Vote khiak ni tung dekdek di hita. Buannawi a kiden kidemna hun ahi a. Aniin thei pen dia tok niina kidenna hun bang; nawi theitawp dia bawl a kiden tuahna hun bang. Niin sak dimdem dia kidenna hun bang. Ahi. Himahleh, adeng tam zouzou vualzou chidan a apai hun bang pai kheng ta i bang ua. Ngaihtuahna nei chiat, leh, mikhat LAL na dia kipei ek akaannatna omlou chih bang leng apai peel lam ihi sim nawnta zozen uhi. Nidanglai vai kichi pian ta!

Kuama'n lah candidate te manifesto buaipih a nei nawn sese lou. A pilna, siamna, theihna, chihte gen phak a om nawn taktak lou. MLA ana hi sate' nasep hoihlouh dan (nasep louh dan) gen zek mahle, huaisaanga, a nungzui-te huatdan thu. Vualzawlna avukte eng ziaka, tua vualzawlna kiletpih lua uh isakdante uh gen pen in kinei. Member of Legislative Assembly a member diing telna neih hina zeenpi a, legislation lam buaipih pha lah ki om ta mawngmawng lou. Solkar a i palai diing uh telna, chihtan lel thei. Aban omlou. Candidate te' chitna tehna bang leng acheithei, apau thei, anei zou chih lam hi zaw ta daih mai.

Ahi'a lah, achitna uh leh siamna lam uh en di hita mawngmawng lele i hihna - i nam/i zat a pawlpi' kaankhawm a ki om in, huai a heutute' chih nana a paikhawm dialdial dan in ki om hi. Huai laka angmasialna leh duh-amna hong kigolh khak chiangin hikhial kisuak zeel. Khovel Mipi' Vaihawmna (democracy) gam lian pen pawl a kigen GAM ah kiteng kha a, mahleh mimal deihtelna leh right (fundamental rights & etc) zat theih taktak louh zel. Vaihawmna innpi a 'AW' i suah theihna omsun uh, kuamah hon guk sak theihlouh, Dan banga piching a sim ihihleh, Vote khat kia leu i neihsun bang leng deihdan taka zat theihlouhna mun - Democracy - gam ah kiteeng kha hi.

Tuabanga nam/zat leh pawlpi in gup (support) i puan zeel pen uh hoih sa tadih lai ihi peuhmah di ua, sawt pek akipan ina paipih dan uh ahi ta. A system dan himhim a ikoih uh bang leng ahita hi. Himahleh, i gupte ahon ching louh chiang un tua nam/pawlpi in Sorkal a palai neilou kisuak maimah zeel hi. Banah, hun bangtan hiam paita akipat in pawlpi/nam in a gup louhlouh uh ching zaw maimah abang ta hi. Aching a om chiang bang in le Dan bangtak ahihlouh chiang deuh ahih ziak ahi gige hi. Hiai bangziak ahi dia leh? Heutu bang le mahni punna di en lo zozen houh ihi di uam, chih tamtakte ngaihdan ahi mawk hi. 

Zaleen taka Manipur election, 2012 a mipi vote khiak theih diing kichi toh kisai a Election Commission thusuak khauhtak pen zuih ahih a; Singtang gam a helpawl te toh Sorkal in SoO thukhun abawl uh bohsiat louh ahih a; CCTV footage bang lak ahih taktak a; gamnuai mite gamtang lou dia koih ahih taktak leh; pawlpi/nam gupte (support-te) ching zou kei le uh kilawm abang sim ta hi. Hiai i SoO suai uh 'AW' suah theihna hun lemtang a lak maimah bang leng thil baihlampi hong suak thei leh kilawm hi.

Pawlpi leh heutu thuneihna (power) tawi tuamtuamte buk (hausa) deuhdeuh chih nautang lungtang ah lian lota mawk hi. Thuchian thei hetloupi leh chetna diing neilou napi a amaute hihbuktu (hausa saktu) Mipi' Palaite (directly or indirectly) chih ngaihdan nei chiat siam ta kihi lim hi. Himahleh, gense ngam lou, phunphun leh neknek thuah hinkhua mipi'n chiimtaak mahmah ta un, atheihtheih hi. Election chianga support kipuandan a strategy lah mualtung a kho om selguk theihlouh, chih toh kibang ta. Huaiziak in, tanchinbute a election strict didan kigente zuih ahihtakpi di leh, siangthoutaka vote kikhe diing abang hi. Hitaleh, support puan in omzia neilou maimah diing abang hi.

Tuadan a vote siangthoutak a khiat ahi a (mahni vote khiat chiat ahi a); vote khat kia leuh i neih uh i "aw" uh suah ahihtheih a; mipi tamzaw deihte mah ahong ching uhleh bel, ahoih lam a kikhekna dia nauvei kipatna chikhat ahi diam maw? Khanlohna chikhat omta ahi mai diam maw? Innlam a om bangzah hiamte' ngaihdan ka dotkolhna akipan ka khonkhawm te apan suangtuahna ka hon bawl ahi hi. Observations/speculations ahihkeh suangtuahna chuh ahi peuhmah a, adik di leh diklouh di zaw thei sau khang!

Ahi'a, kuate hiam vaihawmna chimtaka, uk-e-kak-e chi ngamlou a, hoihsak leh hoihsak gen di tungtanga kuate hiam chiamteh chiltel diing ilauh leh bel, i kisel theihna omsun mahni vote tek va khiat ahi mai hi. Kivaipuakdan mumallou tak omsaktu hi'a itheihte kianga kum 5 sung sinlai piakna utna lungtang i neihleh leng i zat theihna hun hong hi kha thei hi. Bangteng hileh, aching penpen in i gam ahon phuah ua, genthei liangvai te kankuahtu ahong hi uh, ideih pen ahi hi. 

Tutung Manipur Election a ki candidate tengteng a hong ching diing uh deihsakna saang pen ka khak. Himahleh, avek ua ching chih om theilou diing ahih man in, a ching penpen in gam-le-nam naktak a hong puah a, kivaihawmna mumaltak ahon tungding uh ka ngen hi.

Sunday, 18 September 2011

Wednesday, 6 July 2011

Beisak Tuak – Mikhual Vui Aki Vui-na

(Phattuamngaihna leh Lusuun hun a ki-uapna-II)

~ Siampu Thomte

Vangsiatna leh nek-le-taak zonna ziakin khualzinna (khuagam) ah (or mahni khua lou ah) va sih theih tham hi. Hichi bang a om zeuhzeuh ta. Khualgam a si, huai khua a beh-le-phung leh tanau-laina neih ziak, leh, lemtang zawk ziaka sihna khua a kivui a om thei hi. Huchibangte nidang deuh khawngin “Mikhual vui in kivui” sek uhi. Ka neulai in ka khua uah mikhual vui a kivui khat ka thei kha ngei hi. YPA in innteekna la. Hanmual nawl/kil deuh ahihkeh khomite kivuina taangpi louh deuh ah kivui hi’n ka thei. Ahihang in lenkhawmna leh thildang tuamtuamte kisai dan ka theisau kei; huailai a ka neu lai mahmah man in. Himahleh, hanmual fee leh thildang bangbang hiam bel YPA te kia ah pia uh hi’n ka thei (correct me if I’m wrong).

Ka letnung in mikhual vui a kivui a omlam ka thei nawn mang kei hi. Banah, khua khenkhat ah mikhual vui a vui chih om sak nawn sese lou uh hi’n ka thei zawmah. Thil buaihuaipi bang leng hithei diing in ka ummawh mawk hi. Ka chihna san bel, sepna leh nekzonna ziaka khopi tuamtuam (zogam lou deuh) ah tamtak ki om ta a, banah, innkuan a khosa bang leng tamtak a ki om hi. Himahleh, isepna mun (Post) pen hometown kichi thei(/ut)lou hi. I gen chiang un leng innlam kichi nilouh hi. Sihna bang ituah chiang un leng vaigampur khawnga luphum diing utlou tamtak ki om a, innlam (hometown) mah ah (tamtak) iki paw tung teitei uhi (correct me if I’m wrong).

Mikhual vui a kivui ichih chiangin, mahni khua lou, khodang a kivui, ahihkeh, khotual hilou khotualte inn khat (tanau/beh-le-phung) inn pansan a kivui, chihna ahi pah hi. YPA in hantoh/vukna leh lenkhopna ah innteekna la thou mahle uh khotualte toh kibanglou zek a om hi. Himahleh, YPA sung ah Veng/Unit/Block-bing ah zuih leh pai dan akibang vek kei. Atangpi in mikhual vui a kivui te nitak khat kia YPA min a leenkhawmna a om a, inntekna leng ala uhi. Aban ahihleh, innveng leh ngainatute khohar leenkhopna hun, chihdan hi’n ka thei hi. Sing(khuah) leh Anntang don, chihte a om kei (Lamka ah veng/unit khenkhat in misih chiang a sing(khuah) don a omsak nawn kei uh, chihthu kaza). Unit/Block khenkhat in Mikhual Han di atoh chiang un akizom (midang ate toh) in atou ua, khenkhat leuleu in mun tuam deuh (akil koilak hiam) mikhual vui-na di abawl tuam uhi (hiai chiah zaw, hanmual leitang kidaih leh kidaihlouh in leng thu apaw kha diing). Hiai omdan bel, eimi isate lakah khat peuhpeuh ah kivui poi sa khol kei mahle hang mikhual vui a kivui diing, chihna ahi (correct me if I’m wrong).

Ahihleh, kuate mikhual vui a vui diing? Kuate mikhuallou vui a vui diing?  Ngaihtuah zual na ah, adawnna haksa hetlou di abang. Khosunga omlou/teenglou te mikhual vui a vui diing, chih ahi lel hi. Hiai saanga sau zaw deuh in ngaihtuah lai le, hiai atung a i dawnna uh haihuai lua bang thei hi. I pianna leh khankhiakna khua/gam i it chiat ua, i ngaina chiat uhi. Ahihhangin, nekzonna/sepna toh kisai in India khopi tuamtuam a khosa tamtak i om ta uh (gamdang tanpha ah leng). Tua mun ah innmun-loumun va nei kei mahle hang, innluah leh quarter ah innkuan a khosa hunkhop ki omta hi. Ahihhang in a hometown uh chuh i Zogam ua khuate laka khat ahi a, huai ah innmun-loumun anei chiat tangpi uhi (correct me if I’m wrong).

I khotaang uah phatuamngai pawlpi YPA ahi a – panpih ngaite panpih; Khristian hinkhua tawisang; hun-awl zatdik; chihte thupi in nei hi. Ahi’a, hiai bang paipih thupi hoihtak nei phatuamngai pawlpi ah eite (mipi/nautang) ahon huamtelna diing in hih diing a om hi. Eite’n mi iva panpih/kithuahpih leh lusuunna iva suunpih kia lel hilou in, Annual Membership fund te leng piak angai hi. Hanmual tan theihna diingin hanmual fee piak angai a; hankuang YPA in ahon bawlsak theihna di hankuang fee piak angai nawn a; YPA member hihna diingin Membership fee a om nawn. Hiaite kumkhat a khatvei alom apiak ahi (tangpi). YPA Annual fund lakah heltel (tangpi) in om hi. Tam lua bel ahi khol kei. Azawng pen tan in leng apiak zoh diing tan uh ngima bikhiah ahi (tangpi). I gensa bang in Veng/ unit/ block teng zuih leh paidan akibang kei. Khenkhatte’n tuabanga fee pelou, muntuam a om, khomun a kivui utte’ kiangah Annual fund leh sum bangzah hiam (abikhiak zah uh) pia in, mikhual vui chih agingsak sese kei (omsak kei) uhi. Akhen in bel, Annual fund i gente uh ni 7 tan in a valid sak uh. Huai omdan ahihleh, annual fund apiak nung uh ni 7 ching nailou a si a om uhleh mikhual vui a vui di, chi uhi (YPA Annual fund piak theih hun kihong tan a peloute, muntuam a omte genna ahi). Veng dangkhat in lah YPA Fund yearly renewal fee dan ala in, huai apiak nak uhleh koimun peuh ah om le uh leng, sihni-manni a YPA in inntekna la thei, chih bang a om. Zuih tumta neilou a, mun/khua tuam dungzui a Dan bawl thei chiat. Heutute leh pawlpi gense dana lat khak di lauh/utlouhna ziak a, hiai bang DAN kibawl pen hoihsak suk pah theih tham hi. Ahihhangin, case tuamtuam om thei dite ngaihtuahna a, phatuamngaihna ipaipih pen uh thei kawm a, thupukna lak tuak mahmah hi. Case om thei khat bang en ta le: Muntuam a khosa khat damlou. Ki etsak. Dam khe zou dia kikoih. Mahleh, Si phut mawk. Innmun-loumun neihna mun a vui nuam. Kipua. Si dia kikoih louh uh ahihchiang ua, tua ni 7 ma a fund (sum) va sunglou. Innlam tun tak ua sung. Himahleh, mikhual vui a vui a om (correct me if I’m wrong).

Phatuamngai pawlpi chi a ikisak theihpih mahmah uh, kol leh vaite’n aneih louh uh, YPA bang in leng i paidan uh etthak zekzek ngai di tamtak a om diing. Dem utna leh soisel utna ziak ahi kei. Unit/block teng paidan kibang veklou, mahni khua/veng/unit/block te adia lemtang zaw diing a paidan tuam neih chiat. YPA GHQ ki golhlou dan a om isak chiang in lah zuih/paidan kibang di chi hileh kilawm zeel. Lah, Central Lamka YPA te’n amau adia lemtang zaw diing gelna a hantou dia mi agoih thu ua lah kigolh zeel uh. Ahihhang a akibang a zuih diing Dan (constitution) kichiantak nei lah hilou zeel. Khualgam apat si delhte veng khenkhatte’n angak theihlai ua, khenkhatte’n ngak theilou, chih khawng te alah bangmah gen lou thepthup zeel. Ki golhlou. Khentuam neilou a vaihawm diing, chih paipih a kineih lai un, khenkhat te dia vuahzu sak a, khenkhatte dia nisa sak dana kilatna hun bang dawk thei zeel. Hi lemluam. Mumal chiahlou (correct me if I’m wrong).

Hun paisa leh tu naichin a khosakna khua lou a kivui (hometown) te khenkhat en zual le: Pu Thangthuam, IPS te innkuan asepna/nekzonna ziak in imphal ah sawttak ana khosa ua, Lamka a hometown uh ahi (di). Vangtah huaitak in ahong si a, Lamka a kivui atel ua, vui in a om. Pi Chhungi leng tuabang bok. Himahleh, amaute mikhual vui in aki vui lou uh hi’n ka thei (correct me if I’m wrong). Alehlam ah, zanhal zek in Unaupa T Khamkhochin in hon mualliam san hi. Amah sepaih ahi. Imphal a posting ziak un, azi ate toh Imphal (Sainik) ah quarter luah in a khosa uhi. Kum 2 vel paita in. Himahleh, New Lamka ah mun-le-mual (leh inn) anei uhi. A hometown uh New Lamka ahi. Asepna te un aluang a hometown atun uh. A innkuante un atung a fund (sum) i gente ni 7 ma in an ape kha kei ua, YPA in mikhual vui in avui maimah uhi! Hiai thudik ahi.

Pawlpi khat peuh, nasem thei dia i delh leh, ki etkol na’ng sum-le-pai a poimoh him hi. Ahihhangin, tua sum-le-pai te saangmah in i phatuamngaihna mah uh pibawl zawk tuak hi. Mahni khankhiakna khua, innmun leh tanau-lainate omna khua ngoihngoih a mikhual vui a kivui chih beisak tuak hilou hiam? Sum-le-pai poimoh isak uhleh, fund pe utlou a phengpi leng samlou, omna mun leh nekzonna mun kibatlouh/tuam ziaka fund pe theiloute kianga vui theihna dia sum ilak vet ahihleh, mikhual vui chih gingsak sese dah mai le, bang achi dia? Hiai mikhual vui a kivui va chih zenzen phatuamngaihna toh leng kigamla lua hilou adiam? Banah, zuih diing kichiantak leh kibang neih tuak mahmah ta hilou hiam? Sivui hun toh kisai – vai lap leh vai laplouh bang, khual adelh te ngak leh ngak theihlouh toh kisai bang, bawlthak leh khektuak tamtak om diing hi. Pawlpi bang in Study group (commission) khat phuan a, kivaipuakdan bawlthak dan sai hun mahmah ta hi.

Ahih kei leh houh ZYA a ki merger vek di thouthou, chi a ngai sa lou vet ihihleh lah thutuam. Gen bei hita ven!!

Author’s note: Pawlpi (abiktak in YPA) demna leh soisel ahi kei. Tuadan a la i om uhleh, laigelhtupa tup ahi kei, chih thei ni. Simlei ah zaw mikhual ka hi, ahi, mikhual ka hi diak uh, ka khua mahmah aleng mikhual a sim in ka om, kuaman achih nawnlouh deuhna diing uh ngimna leh tup ahi zaw. Leh, pawlpi hawmthohna leh deihsakna ziaka – hih/paidan i neihte uh, izuih lelte uh sut kawm a – ngaihdan kupna ahi. 

© siamputhomte@gmail.com | 06.07.2011

Monday, 11 April 2011

Sihna

Lungsim a suak zual..... gen zenzen le.........

Tomchik a gen in, mihing sapum a living organism te hingsaktu biological function khawlsak in om leh, si kichi mai hi. A piangkhe peuhmah adia khatvei sih seh hi a, tangtawn daih a dam den diing ki omlou hi. Mihingte i sih nungchiang a om diing didan toh kisai leuleu ah khovel a sahkho tuamtuam te gindan ana tuam chiat hi. Himahleh, hiailam gen sawm ihi kei. 

Maban a mihing kuapeuh tung a thil tung diing chiantaka kithei omsun tuh SIHNA ahi. Pumpelh theih leng ahi sam kei hi. Mahleh, sih hun diing genkhol thei kuamah a om kei zeel. Utluat ziaka sawtpi dam leng ana hi kholkei zeel. Leitung hinkhua ning kitel huai sa a, si pah ut pawl bang ana om thei leuleu ua, mahni kithat bang leng a om zeuhzeuh ta. Himahleh, hiai te lawi mi dawilok ahi zeel uhi. Sih kihtaakna pen dawilokna ahi zaw kei a, hin kihtaakna pen dawilokna ahi zaw daih hi. Khenkhat te leuleu lah kum bangtan dam diing chih theinuam in online Death Calculator, Death Meter, Death Clock, etc te ana buaipih mahmah zeel uhi. 

Nidang lai in, Khristian te lakah leng sih hun theih utna zaw ana om ahi ngei dia, Laisiangthou ah, "ka damsung kumte uh kum sawmsagih ahi a, hatna ziakin kum sawmgiat leng ahi thei hi" chih ana kigelh hi. Hiai dan a i et chiangin, tuailai hun sih hun hilou deuh in, teek leh upa hun ana hi leh, kilawm hi. Ahihhang in, "Nang seh in kum 1000 tuh zanmangta bang phet ahi ngal a, Zan ven khat sung bang phet ahi" chih Laisiangthou mah in ana gen zeel hi. Huaiziakin, sih hun diing buaipih ek pen thil haihuai pi khat ahi, achih theih...

Sih zoh chiang diing khual a hinkhua zat diing ahi diam? Ahihkeh, Dam sunga mite adia phattuam thei pen dia hinkhua zat? Hin manpha maw, Sih manpha? Koi atel huai zaw dia? Huai bel nang deihtelna ei mai ve............

@siamputhomte.blogspot.com

Sunday, 10 April 2011

Phattuamngaihna leh Lusuun hun a ki-uapna

Paite lak aleng adaapzar leh Unau Lushei/Duhlian pau naih lam deuhte'n 'tlawmngaihna' achi ua, ataangpi in, ei Paite lakah 'phattuamngaihna' kichi hi. Tlawmngaihna ichih leng Paite pau mah ahi thou hi. Atomlam a gen in, panpih ngaite panpih ichih 'phattuamngaihna' ahi mai hi. LST in, "nna hoih sem diinga siam a om in, Amah khutsuak ihi ngal ua…" ana chi hi. Huaibel, panpih ngaite panpih a nna hoih sepna pen 'phattuamngaihna' ahi pah a, Khristian hinkhua tawisanna khat leng ahi hi. Taihmakna toh leng aki gamla kei.

Alehlam ah, phutluih a midangte' na va/ki sepsak, minhoih leh pahtaak deihziaka kuahiam panpihna/nasepna, muhkik diing lam-etna toh mi panpih, ichihte phattuamngaihna aki chi thei kei hi. Banah, taimataka akullou hetlou leh mite adia thil hoihlou/poi va sep/hih ichih 'phattuamngaihna' akichi thei kei hi. Phatuam ngaitak in mi van vaguk, chih bang phattuamngaihna kampau zatkhelhna khat ahi.

Khenkhatte'n phattuamngaihna aki genkhak chiangin lusuun hun a ki uap-na kia toh ana mekmat kha pahpah sek uhi. Lusuunna hun a ki uapnate tengteng leng phattuamngaihna ahih toh ki rualrual in, hiai polam a mite panpihna te leng phattuamngaihna ahi hi. YPA leh Philanthropic Organization tuamtuam akizatna apat kia 'phattuamngaihna' suah theih ahi kei hi. I pu-ipa te hunlai apat in phattuamngaihna ana om khinta hi. Tagah-meithai leh gentheite ana kankuah ua, teeksia leh hat nawnloute ana aduat uhi. 

Lusuun hun a ki uap dialdial, lusuun lenkhawm leh hantou dia kuan khawm nainai pen a nuam a, tamtakte'n phattuamngaihna hipen diing bangin i koih kha sek uhi. Lusuun huna kinaih khawm a; ki uap dialdial a; hehnepna thute gen a; late sakhawm a i om chiang un anuam a, akhamuan huai hi. Innteekte adi'n leng mite' phawkphak a om kisakna aneih theih dia, alung uh leng muang tuan mahmah di’n agintak huai hi. 

Ahi’a, khovel akhantouh dungzui in society a thil hihdante alemtang zaw diinga khek tuak tamtak ana om ta hi. Nidang, kum 15/20 vel paita in, misi a om chiangin tangval phattuamngai bangzah hiamte si inn ah va giak sek uhi. Sih lusuunna ziak a thawmhau-na thuak, innteekte’ di’n, anuam tuam mahmah diing hi. Ahihziakin, tuni chiangin hun neihdan, sep-le-bawl leh khosakdan ah kibatlouhna tamtak a om ahi ngei dia, tuni chiang in hiai chiindan tawpsan ahi ta hi. 

Hantohna toh kisai bang ah leng, tuma deuh in Central Lamka YPA te’n mi goih/lakthoh diing ahon thupuk theih khongkhong ta ua, etzual dan in phattuamngaihna om nawnlou sak theih mahmah hi. Khota zaw te adi’n bel, hi thei nai vuallou abang hi. Neekzonna/sepna leh khosakna kibatlouh ziak ahi lel kha diing. 

Khopi zaw deuh leh khota ah nektaak zondan leh innteen-louteen ah ki lamdanna tamtak a omta hi. Hindan ah leng ki batlouhna tamtak a om ta. Khopi zaw deuhte ah siamna, pilna leh laizilna a kitaitehna asaang diak hi. Sim/zil maimai a mi phak diing ahi nawn ta kei. Nekzonna leh sepna ah leng mahni hun neihdan tanlel a khotaai theih ahi nawn ta kei hi. Hun-awl hauh luat pen miphak louhna leh gentheih kipatna buk ahi ta hi. Huchi bang kal ah, siatna leng asaang hiaihiai nawn a, huntawk theihlou khamtheih-guihtheih chiinna tuailai tamtakte lak ah a uang mahmah ta. Taksa mahmah adia leng zawnkhaalna leh thildang himhim vei khak nawnlouhna diing khop a khamtheih sal a taang tamtak a om ta hi. 

Huchi bangkal ah, tulai in, tuailai tamzawte siamsinna leh sepna/nekzonna ziak in mundang ah a om ta uhi. Khosung/vengsung a tuailai zattheihte (khamtheih leh thilchiin hoihlou sal ataangloute) leng mahni a kitunsuah sawm a kisa ahi ta uhi. Banah, khamtheih sal ataang te nasan leng ni khat hihcheuh na'ng leng amau a kizon peihte hisim ta uhi. Huchi kawmkal ah, i khotaang uah Pawlpi tamkuamtak ki omta hi. Simlei leh saptuam vai ah. Tuailai zattaak hi a mite'n atheihte un kizatna athuah-athuah in nei uhi. Hichibang hun ah Neektak zonna leh khantouhna diing dal kha lo lawmlawm lou dia phatuamngaihna latsak/suah theihdan geel hun mahmah ta hi. 

Tu naichin a Central YPA te’n hantou dia mi goih diinga thupukna alak uh bang leng khantouh vai mahmah khat hi a theih in a om hi.

Hiai i gen chiang in, khenkhatte'n phattuamngaihna i khotaang in mansuah diing khop hial in ana ngai thei mawk uhi. Misi a om ni in, nupi-papi te a inn uah iki punkhawm ua, khamuanna thute gen in, Pathian late kisa khawm zeel hi. Tuailaite leh hatlaite'n hanmun ki zuan zeel hi. Nitak leenkhawmna ah leng nupi-papi leh tuailaite kipaikhawm khawm nawn in, dak 7/8 tan khawng leenkhopna hun va kizang nawn hi. I gam uah, nitak a nekzonna a om nai tadih lou ahihman in, hiai in nupi-papi leh tuailaite nekzonna a dal kha nawn kei hi. Laizil leh Siamsinte adi'n bel laisimna hun a zat diing ahi mai hi. Ahihhangin, phattuamngaihna a ngai a, tua hun va zang nuamte adi’n bel dak 8 nung in leng hun a om mahmah lai hi. 

Hantou dia mi va goih in phattuamngaihna sulang kei, achih theih mawk diing hi. I gentaak sa bang in, innmun ah leng va suklat theihluat ahi. Tulai in, mun tuamtuam a omkhia (sepna/laizilna leh thil dangdang ziakin) aki tamta hi. Huaiziakin, khualgam apat siluang delh ngai tamtak leng a omta hi. Ki it, kingai leh ki khelah ngoihngoihte ihi ua, sum-le-pai tamtak seengin mun gampipi apat in iki delhtuah kheukhou uhi. Huchih hun ah, nikhat ahihkeh dakkal bangzah hiam ngak lel diing leng ki vuisan, chih veng khenkhat ah gen diing a om hi. Khopi zaw (etsakna: Lamka) ah veng khenkhatte’n khual adeihte ngak mahle uh nitaklam dak 6 nung pawlpi (YPA) vai bei ahi sak uhi. Phattuamngaihna ichih vanglak leh ni 1 or dakkal bangzah hiam ngak lel diing haksa kei leh kilawm hi. Ahihhangin, nungak-tangval hantou/vuk te khualna ziak, chih ahi tangpi hi. Huaiziakin, hantou dia milaih/goih hileh, hiai nawngkai-na pen om nawnlou diing in aginhuai hi. 
[sutzop diing]

© siamputhomte.blogspot.com 

Waka Waka – Just do it (This time for Zogam)

~ Siampu Thomte
Football Kimawlna Khovel in angaihsaang penpen ahih kei zenzen lehleng eilawi in i ngaihsang penpen uh ahi ngeingei diing. Kum 4 hal teng a FIFA World Cup a om ziak mahmah in i thupi ngaih ua, khovel’ bildoh khat leng ahi him hi. Tukum 2010 FIFA World Cup, adiak in, azintuntu South Africa gam leh Africa gambupte’ phurdan a uang a, a ap-huai vuvuzelas ging vevu toh stadium sung lumzeen dan ahihtuak. Latin American (Columbian) lasiam Shakira leh African band minthang Freshlyground te’n asak uh “Waka Waka – This time for Africa” World Cup 2010 laapi (WC 2010 song) dia telkhiak in om hi.
FIFA World Cup 1930, Uruguay a akipat chiil in WC Song a omkei. England in 1966 a azintun lai un Lonnie Donegan’ Laa “World Cup Willie” World Cup Laa hihsak (official a puankhiak hi kei mahleh) in om a, huai nung World Cup in Laapi ana nei denta hi. Himahleh, alamdang mahmah bel, World Cup Laa dia telkhiak a omte World Cup aa di mawngmawng a phuah omlou hi. Ataangpi in, laa kumlui leh nidang a ana kithang khinsate khawng zat ana hizeel dan ahi. Tukum a WC Laa “Waka Waka” i chih bang leng 1986 in ana thangkhinta a, Cameroonian lasa (siam) pawl “Golden Sounds” kichite’n ana saksa uh ahi zeel hi.
World Cup 2010 laa diing ngaihtuah ahihlai in ‘Waka waka” leh Coca-cola te sponsored “wavin’ flag” te genkhak in om a, “Waka Waka – this time for Africa” telkhiak ahi. Waka waka laa dawngkhatna i etleh: “You're a good soldier/ Choosing your battles/ Pick yourself up/ And dust yourself off/ Get back in the saddle” chih ahi. Football toh kisai khakna nei hetlou abang hi. Khenkhatte’n, gamngaihlaa ahihkeh galhang laa, chi hi. Dik thou. English leh Africa Pau (Cameroonian) zatkhawm aa sak (phuah) Waka waka bel kihanthawnna leh kihihhat tuahna lam kawk ahi, kichi hi.
A bengvaklou lawitak aki hi ngei dia, 1986 khawng a ana thangkhinsa himahleh Shakira te pawl in World Cup 2010 kipatma’ ni-zaan a AXN channel a live performance abawl ua kipan kana zakkhak pat ahi leltak hi. Amik-amak kathei kei. “Waka waka - this time for Africa. oh, oh, Champion! Champion!” chih peuh kana hisak zialzial hi. Nalh chuh sa thouthou. Alaa kaih leh aluandan fuh kasak banah alaam ziahziah dante uh kha nopchi ana sa lo mahmah dan ka hi. Ka ngaina topmai. Internet (youtube) ah ka download a, nasep kawm khawng peuh in ka ngai hi. Athu ka thei nuam a. Google ah ka zong a, wikipedia site ah le ka mu hi. “Champion! Champion!” chih ana omkha teuhlou mai! “Waka waka, eh eh/ tsamina mina zangalewa/ this time for Africa…” ana hi deuh ngal hi. Alehna tak ngial le ana thulim lolou phiing maimah. Waka waka ichih “hih in/bawl in” (do it/just do it); Tsamina mina (Zaminamina) zangalewa (Cameroon) ichih tageet lah, “kua’n hong pai dia hong sawl ahia?” (who asked you to come?) chihna, ana kichi leltak hi. Hou kasa lo dek phiing hi. Ahi alah, a laa hiai teng kia ahi kei a, asau a, agen nop pen i theihchet leh thupi lo dan ana hi daih.
Taangpi theihdan in Africa i chih gam tuantual leh zawng, mi vomte teenna, kholum gam, chih khawng ahi. Uthuai lo didan in leng i ngaihtuah ngeikei diing uh. Industrial Revolution lai khawnga British (or Europeans) leh America te’n suak-le-sal dia ava nawnte uh ahi ua, simmawh leh nelhsiah in a om uhi. Bob Marley laa “Buffalo Soldiers” ah leng achiang. Hunsawt kuamtak akhangthu uh nasan leng a theikei uh. Khovel a imperialism/colonialism hatlai in Europe gamte’n a ukkhum uhi. Ahihziak in tuni chiangin khovaak amu ta ua, amau omlouhna gam om nawnlou bang khop hial in akithehzaak ta uhi. Gam khangtou lellel ahi ua, khovel’ ngaihsaang mahmah FIFA World Cup 2010 azintun ua, ahithei tan in phattuampih sawm uhi. WC 2010 Opening Ceremony bang leng atawndante uh leh a ngeinate uh khovel muh a lahna leh hih minthanna hun lemchang in azang uhi. Atomlam agen in, ahoih lam a kikhekna’ hun manpha khahsuah sawmlou ahi (diing) uh: Waka Waka – This time for Africa!
Hiai World Cup ngeina banga om dia, ngeina banga bei nawn diing. Ngeina dan mah a kum 4 nung chianga om nawn diing. Ahi lel. Mahleh, Africa adi’n tua banga ngaihzam theih ahi kei. A zintun nawn hun diing uh theihphak leng ahi samkei. Ahi, Simleivai ah, khosakna & nekzonna kong tuamtuam ah leh khantouhna thil dangdang ah hitaleh hunhoih bohfuh angai hi. A hun laitaka thilhih geih/bohgeih bang leng apoimoh lua. Tulai pau leh ‘chance’ lak siam ngai aka. Ikiim-ikiang a thiltungte (deihhuai hi in deihhuailou hitaleh) akipan in panmun akhoh theih a, tunung om diingdan bangtan hiam a geelkholh theih hi. South Africa-te’n World Cup a zintun uh amau phatuamna dia azat theih bang un, eilawi in leng thiltung (buaina hi in buailouhna hitaleh) te apan in banghiam inam-igam ua dia phatuam khat hihtheih di om diing ahi. Huai bang ahi dia le, en sin le hang maw....
Manipur dinmun melhcheuh ta le: tulai a Manipur a buaina tuamtuam piangte i kipahpih hetkei. Kum 20 paita a i na tawpsan uh MDC/ADC election thu leh NSCN (IM) Gen. Secy. Th. Muivah in Manipur/apianna khua a phak sawm Manipur Govt. in aphallouh ziakin Naga-te’n National Highway 2 (Manipur lifeline) te ah Economic Blockade pan uhi. Ni 60 val vingveng nung in hon nawn in om hi. Manipur ah Vanman nasatak in kal ngal. Tutung a Naga-Meitei kal buaina bangle ei ut-le-utlouh, deih leh deihlouh thu a buai leh veng diing uh ahi thahah kei diing. Naga-te’n amau teenna munteng gawmkhawm a vaihawmna khat nuai a koih diing achihlai un Meitei-te’n Manipur gam leitang neuchik leng keeksak/eukhiat theihlouh diing, chi threnthran zeel. Zomite’n bel thei sam mahle ei va kitaaklah theih chii le ahi kei zeel. Lah, a entu leh angaikhetu a va om det ringot le ahi thei tuan sam kei hi. Ki buai uh heh, chi a va awiluat leh kipahpih luat theih le ahi kei hi.
Tuabangkal ah, Naga-te’ deihlouh leh nawlkhin ADC/MDC eilawi in i na deihlo nawn zeel uhi. Ahi’a, Naga te’ di’n zaw le lunggulh pen ahi kholkei diing. Mahleh, Eilawi adi’n bel adeihhuai louh luatna le a om kholkei maithei. Tu’n MDC sehna bang leng i nei zouta ua, Chairman bang leng Zomi te mah hilai! Huan, Naga toh Meitei kal a kikaantuahna/kingiiktuahna a om lai in, Naga-te adi’n Zomi-te’ kithuahpihna poimoh lua hikei mahle uh, amaute kalh zawng a gamtat, kampau leh hih i neih diing uh adeih kei diing uh. Alehlam ah, Meiteite’n lah ei Zomite Naga-te kalhzawng in om le, chih ahon deih mahmah (diing) uh. Huaiziakin, zol leh heel a om lellel bang leng kihi khamoh lou di ahi. Zol leh heel a i om laitak uh ahi nget leh ngiat i neihtheih hun uh.
I theihchiatsa mah bangun, Manipur Govt. nuai ah Singtangmite i bit hetkei uh. Gam-le-leitang leh i dikna (right) nasan uh leng lakmang sak theih diing dinmun in patauh huai hi. Khantouhna nna sep di thu hong ginga, Lampi bawl (Guite Road tungtang ah) lel di natan ah dal theihna chiteng a dal in i om uh. Census thu hong ging alah, District boundary thubuai om sak teitei-na toh ging khawm zeel. Hiai tenglou leng thildang tamtak a om. Genseeng kei ni. Hiai teng lel akipan in leng hihtheih, bawltheih leh phuut diing bangzah hiam a om (diing).
Huaiziak in, enle ‘Waka Waka - this time for Zogam’ chi ni. Churachandpur kichi bang leng Lamka a khek zoh ngeingei dia panlak diing; I MDC uh leh MLA/Minister te uh makaih a. India constitution a om, singtang gam leh leitang, tawndan leh ngeinate kepbitna diing, leh, kivaihawmna tuam (Manipur state sung ah - phot in) Sixth Schedule bang, nidang teng saanga chitak zaw in panla le hang, suang huan sawm kibang hetlou na diing ahi. Chih taktak na toh i sual nak peuh uhleh......

Hiai ahi i gengen, waka waka - just do it!